Zaanse Schans

De molens van de Zaanse Schans moet je eens hebben gezien. De molens zijn de laatste overgebleven van de honderden die hier ooit stonden. Net als de grachten van Amsterdam is dit een overblijfsel van de Gouden Eeuw.

Met deze tips en bezienswaardigheden kun je jouw bezoek aan de Zaanse Schans het beste plannen. Waarbij je het meeste haalt uit je bezoek. En je de grote mensenmassa’s te slim af kan zijn in dit levende openluchtmuseum net buiten Zaandam. Dat goed te bereiken is vanuit Amsterdam. En perfect voor een vakantie in Noord-Holland.

Lang niet iedereen weet dat de Zaanse Schans gratis te bezoeken is. De musea vragen wel toegang. En diverse molens. Enerzijds om het aantal mensen binnen te beperken. Anderzijds om extra inkomsten te krijgen. Zodat ze de molens kunnen onderhouden. En ook nog brood op de plank hebben. 

Overigens zijn er wel verregaande plannen om aan iedereen entreegelden tot de Zaanse Schans te vragen. Dit om het toenemende aantal toeristen te beperken, maar ook voor beheer, onderhoud en dergelijke. Zodra de regels veranderen zal ik het hier vermelden.

Op het terrein van Zaanse Schans staan 12 molens. In de nabije omgeving staan er nog eens vier. Het lijkt veel, maar dat is het niet. Sterker nog, het is slechts een fractie van hetgeen hier eeuwen geleden te zien was. Stel je voor dat je alleen maar water met molens zag. Voor zover je kon kijken.

Volgens berekeningen hebben hier ooit 639 (!) molens gestaan. Tegelijkertijd. Uit allerlei landen kwamen handelsgoederen via Amsterdam naar de Zaanstreek. In de Zaanse Schans werden opvallend veel grondstoffen verwerkt.

Zo’n 160 ervan waren oliemolens, 245 zaagmolens, maar je vond hier ook pelmolens, verfmolens en papiermolens. Zo werd hier hout voor scheepsbouw gemaakt, olie uit zaden gehaald, papier gemaakt uit hennep en heel veel cacao geproduceerd. 

Het merendeel is verdwenen. Nog maar een klein deel herinnert aan het voormalige industrieterrein. Al worden er ook nu nog hout, noten en cacao verwerkt. Maar dat is voor een groot deel voor de toerist. Die een vleugje van het Hollands verleden willen zien. 

De Kat is de enige nog werkende verfmolen ter wereld. Ooit stonden hier zo’n 50 verfmolens. De originele oliemolen werd gebouwd in 1645, maar de verfmolen stamt uit 1781. En is later gedeeltelijk herbouwd. 

Ook nu nog kun je hier verf kopen. In allerlei kleuren. Ook zijn er schilderworkshops van een dag. De Kat is een van de mooiste molens in de Zaanse Schans. Hij staat aan de Kalverringdijk 29.

Specerijmolen De Huisman wordt nog steeds gebruikt om bijvoorbeeld mosterd te maken. Wanneer deze molen is gebouwd is onbekend. Uit papieren blijkt wel dat in 1802 een molen genaamd de Huisman werd verkocht. Het was destijds een snuifmolen, waarbij tabak werd bewerkt. 

Maar toen tabak steeds moeilijker te verkrijgen was, werd de molen omgebouwd om mosterd te maken. En waar dus de beroemde Zaanse mosterd wordt gemaakt. De molen stond overigens vroeger elders in de Zaandam. Hij werd in 2011 totaal gerestaureerd in de traditionele opstelling. Deze beroemde molen staat aan de Kalverringdijk 23. 

Houtzaag-paltrokmolen De Gekroonde Poelenburg is ook een opvallende verschijning in het landschap. Uit onderzoek blijkt dat de molen stamt uit 1867. Deze zaagmolen stond op een andere locatie, maar toen de nieuwe woonwijk met de naam Poelenburg werd aangelegd, moest hij weg. In 1963 verhuisde de molen naar zijn huidige plek.

Deze molen is bijzonder, omdat in de gehele Zaanstreek nog maar twee van dit soort houtzaagmolens zijn. De andere is De Held Jozua in Zaandam. De Gekroonde Poelenbrug staat aan de Kalverringdijk 27.

Het Jonge Schaap is werd in 2007 gebouwd als traditionele houtzaagmolen. Deze molen is een exacte kopie van de molen die in 1942 op dezelfde plek werd gesloopt. Ondanks fel protest van de lokale bevolking. Maar de Alkmaarse deskundige in de molenbouw Anton Sipman had de molen tot in elk detail opgemeten. Waardoor de nieuwbouw snel ging. En de molen toch een plaats verdient in de Zaanse Schans. Je vindt molen Het Jonge Schaap op de Kalverringdijk 31a.

Wiphoutzaagmolen Het Klaverblad is een oud type poldermolen. Het bijzondere is dat het hele bovenhuis met staart draaibaar is. De meeste van dit soort molens werden gebruikt om polders droog te maken en ze droog te houden. De molen werd gebouwd tussen 2000 en 2005, waardoor een verdwenen molentype terug kwam in het landschap. Hij is op afspraak te bezoeken. Je vindt hem op Kalverringdijk 37.

Oliemolen De Zoeker is de molen met de meest bijzondere geschiedenis. De molen werd in 1672 gebouwd door de molenmaker Claas Pietersz. Baas uit Zaandijk. Het was eerst een oliemolen, maar in 1891 werd het een verfmolen. 

De oliemolen werd in 1925 getroffen door een windhoos. En de zoveelste molen leek te verdwijnen uit het Zaanse landschap. Wat veel lokale bewoners aan het hart ging. Molenliefhebber Frans Mars riep Zaankanters op zich te verenigingen. En al snel was de Vereniging De Zaansche Molen opgericht. De vrijwilligersorganisatie is ook nu nog volop bezig de molens te beschermen en onderhouden.

In de jaren vijftig van de vorige eeuw kocht de gemeente de molen. In 1968 verhuisde de molen door een uniek transport, dwars door het dorp, over de spoorlijn naar de overkant van de Zaan. De Zoeker staat aan de Kalverringdijk 31.

De Biksteen- en slijpmolen De Windhond is anders. Het was een verjaardagscadeau van Jan Zwart voor zijn zoon Tijmen. Jan bouwde de molen in 1890, zodat zijn zoon kon leren hoe een molen werkt. Destijds konden kinderen wat geld verdienen met biksteen. In deze molen werden kapotte, molenstenen van zandsteen vermalen tot biksteen. Het resultaat was fijn zand, dat een prima schuur- en slijpmiddel was.

De Oliemolen De Bonte Hen werd in 1693 gebouwd. Het was van oorsprong een houtzaagmolen, die later oliemolen werd. Maar het waren slechts restanten, die deden herinneren aan de gouden tijd. In 1973 kocht de Vereniging De Zaansche Molen het molenrestant van De Bonte Hen. Met geld van vrijwilligers en overheidssteun werd de molen in 1975 heropend. Je vindt hem aan de Kalverringdijk 39.

De meelmolen De Bleeke Dood stamt uit 1656. Het is de oudste nog bestaande houten stellingmolen van Nederland. Tot midden in de negentiende eeuw waren bakkers verplicht hun tarwe tot meel te laten malen in deze molen. Maar toen de verplichting verviel, raakte de molen in verval. 

In 1950 kocht Vereniging De Zaansche Molen de restanten van de molen. De molen was in 1954 weer in volle glorie te zien. In 2004 werd hij opnieuw gerestaureerd. Hij ligt aan de Lagedijk 28 in Zaandijk, schuin tegenover de Zaanse Schans.

De Hadel is een wipmolen, of eigenlijk weidemolen. Deze molen zie je al snel als je de Zaanse Schans bezoekt. Hij is populair voor foto’s, omdat hij goed toegankelijk is. En relatief klein is; hij wordt wel mini-molen genoemd. De molen maalde oorspronkelijk het water uit Broerdijk. Hij werd later herbouwd in de Zaanse Schans om het water in de sloten rond te malen. Zodat het vers blijft.

Weidemolen Het Zwarte Kalf is een weidemolen. En ook een mini-molen. Hij wordt gebruikt voor het ondermalen van een weiland. Oftewel het droog maken. Deze molen draait mee met de wind door de speciale windvaan. De naam Zwarte Kalf is afgeleid van de Kalf, een oudere weidemolen. En de huidige molen is zwart, vandaar. Deze weidemolen is recent gerestaureerd. Je vindt het Zwarte Kalf achter molen de Kat.

Weidemolen de Kaatmolen komt oorspronkelijk uit het Westzijderveld. De naam komt van zijn vorige eigenaar: Piet Kaat. Hij is nog steeds in werking.

Oliemolen De Ooijevaar is een vreemde eend in de bijt. Het is dan ook geen Zaanse molen, maar hij komt uit Assendelft. En stond ooit aan de Jan Baningerslot in Delft. Sinds 2014 gebruikt Windmolenmakerij Saendijk de schuur als werkplaats. En kun je hier meestal wel mensen aan het werk zien. En horen.

Weidemolen De Kroosduiker stond oorspronkelijk bij de Blauwselfabriek in Westzaan. Hij is vrij recent: hij werd in 1933 gebouwd. Hij werd in 2012 volledig gerestaureerd en maalt nog steeds. Je vindt hem in de Kalverpolder in de Zaanse Schans.

De Os is een van de oudste industriemolens in de Zaanse regio. Hij stamt uit 1649, maar in 1916 werden de kap, de roeden en het bovenrad verwijderd. Tegenwoordig is alleen de romp nog zichtbaar en de schuur. De molenschuur is veranderd in twee woningen. Het adres is Kalverringdijk 35.

Kaasmakerij De Catharinahoeve is al jaren een begrip. Je kunt hier zien hoe kaas wordt gemaakt door Henri Willig. De Haal is een voormalige hooischuur waar je nu kunt ervaren hoe hier al eeuwenlang kaas wordt gemaakt. In de winkel kun je de kazen proeven en kopen. Waaronder ook kruidenkaas en geitenkaas. De Catharinahoeve staat aan het Zeilenmakerspad 5.

Het Zaans Museum is een cultuurhistorische museum. Hier kun je allerlei informatie krijgen over de molens, de mensen en de rijke geschiedenis. Het merendeel van de verzameling komt van de Zaanlandser Jacob Honig Jansz Jr. 

In het museum vind je onder meer het 18e eeuwse Wevershuis, waar je kunt zien hoe het zeildoek voor molens wordt geweven. De Kuiperij is de plek waar de kuipen, of vaten, werden gemaakt. Hierin werd bijvoorbeeld wijn en bier bewaard. Maar ook vers drinkwater en vis. Waarbij de vis in lagen – met zout – in de ton werd gestapeld.

Het Jisperhuisje is een replica van een vissershuis uit Jisp. Hier kun je zien hoe het leven van een vissersvrouw was. Ook ervaar je de bloeitijd van de Zaanse industrie.

Het museum ligt pal naast het Zaanse Schans. Twee andere dependances van het Zaans Museum zijn het Czaar Peterhuisje en het Hembrug Museum. Deze zijn niet gevestigd op de Zaanse Schans, maar in het centrum van Zaandam en zeker ook een bezoek waard.

Het Museum Zaanse Tijd heette oorspronkelijk Zaans Uurwerkmuseum. Door de komst van de houtzaagmolens hier kon klokkenmaker Cornelis Michielszoon Volger op grote schaal klokken maken. Dit was in de 17e eeuw. Je vindt het museum in een fraai 17e eeuws ondernemerspand.

Het Bakkerijmusuem In de Gecroonde Duyvekater is een museum. Maar ook nog een werkende bakkerij en bakkerswinkel. De naam komt van de bekende Duivekater, een Zaans zoetbrood. Maar je kunt hier ook vers gemaakte speculaas kopen. Alsook chocolade, taaitaai en suikerwerk. Als je aan komt lopen moet je letten op de schrijfwijze van het pand boven de deur. Daar zie je de naam foutief gespeld met ij in plaats van y.

De tweekoppige Phoenix is en distilleermuseum, proeflokaal en slijterij. Hier kun je ambachtelijk gemaakte Saense Whisky proeven. Of probeer een authentieke oude Kever jenever, net als een komkommer gin. het is hier goed toeven na een bezoek aan de Zaanse Schans. Waarbij je ook kunt leren hoe deze dranken worden bereid. En eventueel kopen voor thuis.

Op de Zaanse Schans was ooit de eerste Albert Heijn-winkel te vinden. De oude winkel is nagemaakt, zodat je kunt zien hoe het er ooit uit zag. En je kunt er dingen kopen.

Je kunt de molens in een dag bezoeken, maar voor de echte beleving is de avond of vroege ochtend het meest optimaal. Dan is het slim om een Bed & Breakfast, appartement of hotel te boeken voor een nacht. Er is een grote keuze in de buurt. 
Bekijk de leukste accommodaties in de Zaanstreek

De Zaanse Schans ligt aan de Zaan. Dit was ooit de levensader en meandert door het landschap. De meeste molens staan aan dit water. Ook nu nog. Hierdoor is het gebied perfect om per boot te ontdekken. Waarbij je opvallend goede foto’s kunt maken. En ook foto’s die anders zijn dan de meeste die je ziet.

Er is een grote keuze aan rondleidingen per boot. Waaronder klassieke boten, maar ook bijvoorbeeld de traditionele koeienboot. Deze boot werd vroeger veel gebruikt om koeien mee over het water te vervoeren. Onderweg vertelt de gids allerlei informatie over het gebied, de molens en al het werk dat hier gebeurde. En nog steeds gebeurt.

De Zaanferry is perfect voor als je vanuit Amsterdam CS naar de Zaanse Schans wilt. Je vaart daarbij ook langs monumentale pakhuizen uit het verleden. Het is een Hop on hop off concept, dus je hebt veel vrijheid.

Een van de leukste tochtjes is per voetveer tussen het karakteristieke dorp Zaandijk en de Zaanse Schans. Deze voetveer bestaat sinds 2007. Vrijwilligers van de Stichting Voetveer Zaandijk houden deze mobiele oeververbinding in stand.

Het veerpontje vaart in de zomermaanden. Je kunt dagelijks opstappen vanaf 1 mei tot en met 30 september van 10:00 uur tot 17:00. Er kunnen per keer 12 man op het voetveer. Het tochtje duurt vijf minuten en is perfect voor foto’s.

De voetveer is perfect voor een rondje Zaanse Schans. Waardoor je kunt oversteken en dus aan beide kanten kunt wandelen. Dit voorkomt dat je over hetzelfde pad terug moet. Het beste kun je vroeg in de ochtend op pad gaan, zodat je het hele rondje op je gemak kunt doen.

Ook met je eigen boot kun je dit gebied bezoeken. Er zijn diverse aanlegsteigers. Maar het kan hier erg druk worden.

Duivekater moet je eens proberen. Het is een typisch Zaanse lekkernij. Het is een opvallend rond, zoet witbrood, dat vroeger een traditioneel feestbrood was. Je kunt het proeven in het bakkerijmuseum In de Gecroonde Duyvekater. Er zijn meerdere soorten, met een verschillende smaak.

Wie weleens naar de Zaanse Schans is geweest zal merken dat er veel buitenlandse toeristen zijn. Deze komen in grote bussen aan, lopen wat rond en maken veel foto’s. Waarna ze weer door gaan naar de volgende attractie. Maar jij kunt ze vermijden.

De Molenroute kun je lopen vanaf de Zaanse Schans, maar ook vanaf station Koog-Zaandijk. Dit kan ook voor en na de openingstijden. Het beste kun je vroeg in de ochtend gaan voordat de Zaanse Schans open gaat. Of in de avond, bijvoorbeeld op een zomeravond. Dan kun je zien hoe het laatste zonlicht de molens en de omgeving verlicht. Met het blauwe uurtje als toegift. Dit is perfect voor een mooie zomeravond.

Vanuit Amsterdam rij je de A8 af richting Zaanstad/Purmerend. Neem afslag Purmerend A7. Volg dan de borden Zaanse Schans. Vanuit Alkmaar is het de richting Wormerveer/ Zaandam volgen. Hou dan de borden Zaanse Schans aan.

De Zaanse Schans heeft een eigen parkeerterrein. Waar het druk kan worden in de weekenden en in het hoogseizoen. Het parkeergeld dat je betaalt, wordt gebruikt voor het onderhoud van de historische panden op de Zaanse Schans.

Per trein kun je eenvoudig vanaf Amsterdam CS richting Uitgeest of Alkmaar. Uitstappen kan op station Koog-Zaandijk. Je wandelt daarna in korte tijd naar de Zaanse Schans.

Vanaf station Amsterdam CS vertrekt ieder half uur een bus (lijn 391) naar de Zaanse Schans. Ook kun je op- en uitstappen op NS-station Zaandam Kogerveld.

Vanaf station Zaandam vertrekt ieder half uur een bus (lijn 89) naar de Zaanse Schans. Je kunt uitstappen bij de bushalte bij de molen De Bleeke Dood. Waarna je eenvoudig loopt naar de Zaanse Schans.